Yahyalılı Hacı Hasan Efendi’nin Gönül Mîmarlarına Dâir Anlatımları

Yahyalılı Hacı Hasan Efendi’nin
Gönül Mîmarlarına Dâir Anlatımları
Fatih Çınar

Sûfîler, seyr ü sülûk süreçleriyle insân-ı kâmil mertebesine ulaşmak sûretiyle Hz. Peygamber’in (sav) sözleri, fiilleri ve takrirleriyle şekillendirdiği ideal hayâta kavuşmak için gayret gösteren kimselerdir. Bu ideale ulaşabilmek için nefsini dizginlemiş, zikrullâh ile gönül paslarını silmiş ve takvâ zırhına bürünmüş isimleri kendilerine örnek alma yolunu en güvenilir yol olarak görmüşlerdir. ‘Dikkat edin! Allah dostları için korku yoktur. Onlar mahzun da olmazlar.’¹ âyet-i kerîmesinin tecellîsine mazhar olmuş kimseleri yâni Allah dostlarını rol model olarak kabûl edip, vahiy ve sünnet-i seniyye kriterleriyle hayatlarını buluşturabilmeyi bir eğitim-öğretim metodu olarak benimsemişlerdir.² Bu yöntemi kullanarak sevenlerini irşâd için gayret eden isimlerden birisi de son dönemin etkili isimlerinden biri olan Yahyalılı Hacı Hasan Efendi’dir (ks). Nakşî-Hâlidî geleneğin etkin temsilcilerinden birisi olan Hacı Hasan Efendi, sohbetleri, ilmî gayretleri, ibâdet hayâtı ve mânevî kişiliğiyle gönüllerde çok müstesnâ bir yer edinmiştir. O bütün hayâtını Hz. Peygamber’i (sav) modellemek için sarf etmiş, bu hedefine ulaşabilmek için, Allah dostları olarak vasıflandırılan güzel örnekleri kendisine ve sevenlerine yolları tâkip edilmesi gereken kimseler olarak aktarmış bir gönül eridir. Bu çalışmamızda Hacı Hasan Efendi’nin (ks) sohbetlerinde hayatlarını örnek hayat olarak takdîm ettiği isimleri ve bu isimlerden çeşitli yönleriyle istifâde edebilme hassâsiyetine dâir gayretlerini dile getirmek istiyoruz. Bu çalışmayla amacımız Hacı Hasan Efendi (ks) özelinde gönül ehlinin sözden öte öze değer veren tavırlarını ve hayâta nebevî dokunuşu hâkim kılabilmek için O’nun (sav) yolundan giden kimseleri tesbît ve onlara tâbî olma gayretlerini gözler önüne sermektir.

Hacı Hasan Efendi’nin Sohbetlerinde Rol Model Olarak Takdîm Ettiği Allah Dostları ve Misyonlarına Dâir Telkinleri

Hacı Hasan Efendi (ks), günlerini sohbetsiz geçirmemek için gayret gösteren, sohbet metoduyla sevenlerini hayra kanalize etmeye çalışan birisidir. Hacı Hasan Efendi, hemen her sohbetinde sohbetine konu olan mevzuya uygun olarak büyük zâtlardan örnekler vererek, anlatılanların hayâl ürünü değil hayâtın ta kendisi olduğunu muhataplarına sunmayı amaç edinmiştir. Vefâtından sonra kitaplaştırılan sohbetlerine bakıldığında Hacı Hasan Efendi’nin birçok farklı amaç ve hedefle Allah dostlarından bahsettiği görülecektir. Bâzı Allah dostlarını, kaleme aldıkları eserlerinden istifâde edilmesi gereken ve o eserlerde verdikleri mesajları üzerinde yoğunlaşarak düşünülmesi gereken kimseler olarak takdîm etmiştir. Molla Cami’yi (ks) ‘Bahâristân’ adlı eserinde Hz. Peygamber (sav) sevgisini ifâde edişiyle;³ Abdulvahhab-i Şarânî’yi (ks) ‘Envâr-ı Kudsiyyesi’nde dile getirdiği salavât-ı şerîfenin mü’mine sağladığı kazanımlarına dâir tesbitleriyle;⁴ Feridüddîn-i Attâr’ı (ks) ‘Tezkiretü’l-Evliyâ’daki ibâdet ve zikre imkân bulabilmenin yollarına dâir ifâdeleriyle;⁵ Fahreddin-i Râzî’yi Tefsîr-i Kebîr’inde bâzı âyet-i kerîmelere getirdiği yorumlarıyla;⁶ Reşehât Aynu’l-Hayat’ adlı çalışmanın müellifi Fahreddin Ali Sâfî’yi (ks) dervişliğe dâir tanımlamaları ve namazda huşûyu temin edebilmenin yollarına dâir telkinleriyle;⁷ Ebu’l-Leys Semerkandî’yi (k.s.) ‘Tenbîhü’l-Gâfilîn’ adlı eserindeki şeytânın sevmediği kimselere dâir nakliyle zıttan hareketle doğruyu buldurma yöntemini kullanışıyla;⁸ ‘Tâcü’l-arûs el-hâvî li-tehzîbi’n-nüfûs’ sâhibiİbn Atâullah el-İskenderî’yi (ks) Allah dostlarıyla olmanın önemine dâir hatırlatmasıyla;⁹ Muhammed b. el-Hânî’yi ‘Âdâb Risâlesi’ndeki ilkeleriyle ve Ahmed Saîd-i Müceddidî’yi ‘Mektûbât-ı Rabbânî’sindeki sünnet-i seniyyeyi ihyâ gayretleriyle anmıştır.¹⁰

Meşhur sûfî İbn Arabî’yi (ks) zikre dâir mü’minlerin gayretli olmaları¹¹ gerektiği yönündeki tesbitleriyle sohbetlerinde yâd eden Hacı Hasan Efendi,¹² Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’yi (ks) ise ilim yolculuğu, nefse muhâlefeti, sabrı,¹³ cömertliği, hitâbeti, azîmetle amel etme gayreti,¹⁴ ibâdette devamlılık, şehveti terk etme, insanlara tahammül etme ve câhillerden uzak durma gibi sevenlerine yaptığı vasiyetleriyle sohbetlerinde âbideleştirmiştir.¹⁵ Bağdâdî’yi sabır ve teennî ile terbiye eden Abdullâh-ı Dehlevî’yi (ks) örnek mürşid-i kâmil olarak takdîm eden Hacı Hasan Efendi,¹⁶ Abdülhâlik Gücduvânî’yi (ks) de sevenlerine vasiyetinde naklettiği amelde ihlâslı olma, ehl-i sünnet yoluna sarılma, câhillerden yüz çevirme, namazı cemâatle kılma, az yeme, az uyuma, az konuşma, kadınlarla yalnız kalmama, helâl yeme ve çok gülmeme gibi esaslar îtibâriyle mürşid-i kâmilin vasıflarıyla rol model olarak sohbetlerinde zikretmiştir.¹⁷

Yerleşmiş mânevî hastalıkları tedâvi etmek için belli bir zamânın gerektiğine dâir Kayseri ulemâsından Hacı Zühtü Efendi’den nakilde bulunan Hacı Hasan Efendi,¹⁸ duâsına nâil olduğu ve muhlis olanlara şeytânın yaklaşamayacağına dâir tecrübesini işittiği Ali Haydar Efendi’yi;¹⁹ Allah (cc) sevgisinden dolayı şeytâna dahî düşmanlık bulunmadığını söyleyen²⁰ ve nefse muhâlefetiyle dünyâya değer vermeyen kişiliğiyle mü’minelerin örneği Rabiatü’l-Adeviyye’yi (ks);²¹ güzel ahlâkı; halkın sıkıntılarına tahammül etmek, yaptığı iyiliğe karşılık beklememek ve zâlimlere dahi merhametli olmak şeklinde formülize eden Abdullâh-ı Tüsterî (ks)²² ile güzel ahlâkı ‘Allah’tan gelen her şeye rızâ göstermek, nîmetlere şükretmek, belâlara sabretmektir’ şeklinde tanımlayan İmâm-ı Suyûtî’yi de (ks) unutmamıştır.

Hacı Hasan Efendi (ks), insanlarla iyi geçinmede en güzel örneklerden birisi olduğunu söylediği Ma’rûf-ı Kerhî’yi (ks);²³ müridlerine zâhir-bâtın dengesiyle irşâd yöntemini gösteren Cüneyd-i Bağdâdî’yi (ks);²⁴ ibâdetlerde gafleti tesbît edip bu gafletten kurtulmanın yolunu kardeşi Harun Reşid’e öğreten Behlül-i Dânâ’yı (ks);²⁵ mâsivâ karşısındaki mü’mince duruşuyla mü’minlere örnek olan Bâyezîd-i Bistâmî’yi (ks);²⁶ râbıtanın letâifler konusundaki tesirini sıklıkla vurgulayan Muhammed Masum’u (ks);²⁷ Allâh’a (cc) dost olmanın yolunun, şeytan, nefs ve dünyâya düşmanlık yapmaktan geçtiğini söyleyen Ebû Muhammed Murtaiş’i (ks);²⁸ salavât-ı şerîfeye devâm ile Hz. Peygamber’i (sav) açıktan görmeye dâir tecrübesini paylaştığı Süfyân-ı Sevrî’yi de (ks) sohbetlerinde anmıştır.²⁹

Hacı Hasan Efendi, yukarıda eserinden alıntı yaparak kendisini örnek takdîm ettiği Mevlânâ Cami’yi (ks) bir başka sohbetinde bu defa gönül inşâ etmek ile Kâbe’yi inşâ etmek arasındaki çarpıcı örneğiyle zikretmiştir.³⁰ Yine o, mânevî halleri yoğun ibâdet süreçleriyle değil cömertlik, güzel ahlâk, iyilik yapmak, tevâzu sâhibi olmak ve kalbi mâsivâdan temizlemekle bulduğunu ifâde eden ve ayakta/kıyâmî zikrin sembol ismi olan Abdülkâdir-i Geylânî’yi (ks) de sohbetlerinde anmıştır.³¹

Hacı Hasan Efendi, Es’ad-ı Erbilî’nin (ks) halîfesi olan babası Hacı Mustafa Efendi’den (ks) de zaman zaman sohbetlerinde bahsetmiştir. Hacı Hasan Efendi, Es’ad-ı Erbilî’nin (ks), babası Mustafa Efendi’ye naklettiği bir menkîbe üzerinden insanın melek ve hayvanlar arasındaki özel konumuna işâret edişi;³² annesinin rüyâsında Es’ad-ı Erbilî’nin (ks) babası Mustafa Efendi’nin nefsini katledişini görmesi üzerinden üstâdının babasının nefsini ıslâh edici özelliği³³ ve kıyâmetin yaklaşmasına rağmen insanların dünyâya rağbet etmelerine hayret edişi gibi hasletleriyle babasını son derece saygılı ifâdelerle dile getirmiştir.

Hacı Hasan Efendi, sohbetlerinde üstadları Mahmud Sâmî Efendi (ks) ve Es’ad-ı Erbilî’yi (ks) ise çok farklı sebepler ve hedeflerle birçok defa yâd etmiştir. Es’ad-ı Erbilî’yi (ks), ibâdet ve günlük hayatta huzursuzluğa sebep olan nefs ve şeytâna dâir telkinleri;³⁴ bir mürşid-i kâmile teslîm olmadan kişinin nefsini ıslâh etmesinin mümkün olmadığına dâir görüşü;³⁵ zikirle meşgûl olurken Cenâb-ı Hakk’ı görüyormuş gibi samîmiyetle yâni ihsan makâmı hassâsiyetiyle zikrin gerçekleştirilmesi gerektiği yönündeki tesbîti³⁶ ve mürîdin râbıta yaparken üstâdını füyûzât-ı ilâhîye sebep olarak görüp samîmiyet ve gayretle râbıtaya devâm etmesi yönündeki can alıcı hakîkati dile getirişiyle anmıştır.³⁷

Mahmud Sâmî Efendi’ye (ks) de sohbetlerinde özel ve geniş bir yer ayıran Hacı Hasan Efendi, bu tavrıyla birebir ilişki içerisinde olduğu ve terbiyesinden geçtiği üstâdıyla olan derin bağlarını serdetme imkânı bulmuştur. Hacı Hasan Efendi Sâmî Efendi’yi (ks), dünyânın geçiciliğini anlatan nefis örnekleri;³⁸ anılarında yer alan şâhit olduğu birçok kerâmeti;³⁹ Allah dostlarından naklettiği örnekleri;⁴⁰ zikri gafletle yapmamaya dâir uyarıları;⁴¹ kalbin değerini dile getirişi;⁴² ilim ve mâneviyat ehlinin huzûrunda edebe riâyet etmeyi örneklerle anlatışı;⁴³ yürürken ayağının ucuna bakarak yürüyüşü ve kimsenin aleyhinde olmayışı;⁴⁴ maddî-mânevî ilimlere vukûfiyeti;⁴⁵ döneminin şartlarını göz önünde bulundurmadaki ferâseti;⁴⁶ huzurla yapılan işin huzûra vesîle olacağı yönündeki uyarıları;⁴⁷ tarîkatın gerekliliğine dâir gerekçeleri⁴⁸ ve fâiz özelinde haramlara dalmanın gönülleri mahvedici özellikleri ile sohbetlerine konu edinmiştir.⁴⁹

Hacı Hasan Efendi (ks) sohbetlerinde, gittiği yerlerde ziyâret ettiği ve sevenlerince ziyâret edilip mânevî feyizlerinden istifâde edilmesini istediği birçok gönül ehline de yer vermiştir. Onun bu mânâda sohbetlerinde Konya’da Hz. Mevlânâ,⁵⁰ Kayseri’de Hz. Seyyid Burhâneddin,⁵¹ Kars’ta Ebu’l-Hasan Harakânî (ks) ve Ankara’da Hacı Bayram-ı Velî’yi (ks) zikrettiği görülmektedir.⁵²

Netîce olarak ifâde etmemiz gerekirse Hacı Hasan Efendi’nin (ks) farklı meşrep ve yollara mensup birçok gönül ehli kimseyi sohbetlerinde zikretmesi Hacı Hasan Efendi’nin herhangi bir taassuba saplanmadan hakîkat peşinde koşan kişiliğinin bir yansıması olarak kabûl edilmelidir. Ayrıca o, Hz. Peygamber’i (sav) dönemlerinde modellemeyi başaran isimlerin nefsi dizginleme, bir mürşid-i kâmile bende olma, zikir ve râbıta gibi ortak özelliklerini de ifâde imkânı bulmuştur. Yine Hacı Hasan Efendi’nin bu tavrıyla birçok meselede konuyu elle tutulur gözle görülür bir hâle getirebilmek için Allah dostlarının o konulara dâir tecrübe ve ifâdelerini paylaşarak konuyu muhataplarına tesirli bir şekilde izah etme gayretine de şâhit olmaktayız. Bu örnekler, Hacı Hasan Efendi’nin (ks) îman, ibâdet ve ahlâka dâir İslâm’ın öngördüğü yaşam tarzının bir hayâl değil birçok örnekte müşahhas hâle gelen ve gerçek mânâda mutluluğun göstergesi olan bir ilâhî hakîkat olduğunu gözler önüne serme gayreti olarak da görülebilir. Bugün Hacı Hasan Efendi (ks) ve onun gibi gönül ehli insanların yolunda gittiğini iddia edenlere ve bu gönül insanlarını şu veya bu sebeple eleştirenlere düşen görev; hakîkat peşinde her türlü taassuptan uzak bir şekilde sürdürülen ve Hz. Peygamber’i (sav) rol model olarak belirleyip bu ideal hedefe ulaşabilmek için Allah dostlarının özel gayretleriyle insanları buluşturmak için gösterilen gayretleri görmeleri ve bu gayretlere onların da eşlik etmeleri olmalıdır.

Dipnotlar
1 Yunus 52/56.
2 Fatih Çınar, Dervişâne, Mavi Yay., İstanbul 2016, s.34-38.
3 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, Mavi Yay., İstanbul 2015, s.30.
4 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.32.
5 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.84.
6 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.95.
7 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, Mavi Yay., İstanbul 2010, s.63; Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.115-116.
8 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.127-130.
9 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.119.
10 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, Mavi Yayıncılık 2012, s.107.
11 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.45.
12 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.51.
13 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.93-95.
14 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.47.
15 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.131.
16 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.93.
17 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.165-168.
18 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.60
19 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.105; aynı müellif, Sohbetler II, s.99.
20 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.119.
21 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.65
22 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.54.
23 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.70.
24 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.111-113.
25 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.58.
26 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.25.
27 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.47.
28 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.63.
29 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.87.
30 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.55.
31 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.55, 107.
32 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.58
33 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.98
34 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.68
35 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.10
36 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.54.
37 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.55.
38 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.74.
39 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler I, s.179-182; aynı müellif, sohbetler II, s.41-43; aynı müellif, Sohbetler III, s.42.
40 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler II, s.111
41 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.49.
42 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.53.
43 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.68.
44 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.91.
45 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.109.
46 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.113-115.
47 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler III, s.117.
48 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.29.
49 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.74-75.
50 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.18, 44.
51 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.18.
52 Hacı Hasan Efendi, Sohbetler IV, s.44.

Aralık 2019, sayfa no: 42-43-44-45