Uluğ Bey Rasathanesi'nden Göklere Bakış / Mervenur Vatansever

İslâm medeniyetinin erken dönemlerinde astronomi çalışmaları başlamıştır. Bunun önemli sebeplerinden biri hiç şüphesiz ibâdet vakitlerinin hassas bir tarzda tanzîm edilme ihtiyâcıdır. İnanç temelinde ihtiyaç olarak doğan astronomi çalışmaları; Yunan, Hint ve Çin gibi kadîm medeniyetlerden intikâl eden mirasla sentezlenerek İslâm dünyâsının astronomi ilminin problemlerini büyük ölçüde çözmeye çalışmasına ve bunda da büyük başarı elde etmesine vesîle olmuştur. Geçen zamânın ardından Bağdat ve Şam'da rasathaneler bulunmasına rağmen daha dakîk gözlemler yapılabilmesi amacıyla önce Nasiruddîn Tûsî'nin gayretleriyle Merâga Rasathanesi açılmış, ardından Semerkant’ta açılan Uluğ Bey Rasathanesi onu tâkip etmiştir.

Uluğ Bey, devlet başkanı olmasının yanında özellikle ilmî kişiliğiyle adından söz ettirmiştir. Matematiğe ve astronomiye özel ilgisi ve yeteneği vardır. Kurmuş olduğu Uluğ Bey Rasathanesi İslâm dünyâsında kurulan ikinci büyük rasathânedir. Çağının önemli astronom ve matematikçilerini buraya toplayarak bir “zîc” hazırlama projesini yürütmüştür. Sâdece astronom ve matematikçi değil döneminin her alanda başarılı din, ilim, sanat ve edebiyat âlimlerini dâvet ederek bol ihsanlarda bulunmuş, kendisi de onlardan çok istifâde etmiştir. Devlet yöneticisinin ilmî gelişmelere karşı gösterdiği teveccüh ve bizâtihî ilim adamı olması, elbette ki Semerkant'ı diğer şehirlerden farklı kılmıştır. Kadızâde Rûmî ve Ali Kuşçu da yolları bu şehirle ve Uluğ Bey'in rasathanesi ile kesişen kıymetli âlimlerdendir.

İlk tahsîlini Bursa’da yapan Kadızâde, riyâzî ilimlerde ilerlemek istemesi üzerine hocası Molla Fenârî’nin yönlendirmesiyle bu bölgeye gelmiş; bir nevi göç etmiştir. Zîrâ kadîm dönemde "İlim Çin'de de olsa gidip alınız." hadîs-i şerîfi âlimler tarafından yaşanmaktaydı. Semerkant’ta Uluğ Bey ile tanışan Kadızâde, onun özel hocası olmuş ve ardından Uluğ Bey Medresesi’nin baş hocalığına ve Kâşî’den sonra o dönemde inşâ edilen Uluğ Bey Rasathanesi’nin başına getirilmiştir. Talebelerine Osmanlı'ya gitmeleri için telkinde bulunmuştur. Ali Kuşçu ve birçok âlim onun yönlendirmesiyle Anadolu’ya gelirken Semerkant matematik-astronomi okulunun zengin birikimini de birlikte getirmişlerdir. Böylece Kadızâde, başka bir coğrafyada ilmî faaliyette bulunsa da öğrencileri vâsıtasıyla asıl vatanına hizmet etmiş, vefâsıyla hayran bırakmıştır.

İkinci olarak Uluğ Bey'in ‘’fazîletli oğlum’’ ve ‘’sırdaşım’’ dediği Ali Kuşçu Semerkant'ta doğmuştur. Kâşî, Kadızâde Rumî ve Uluğ Bey gibi parlak âlimlerin yanında eğitim görmüştür. Kâşî ve Rûmî’nin ölümünden sonra da rasathâneyi o yürütmüştür. Uluğ Bey'in öldürülmesinin ardından Fatih Sultan Mehmet'in özel dâveti üzerine İstanbul'a gelmiş ve Ayasofya Medresesi'ne müderris olarak atanmıştır. Bu tâyin İstanbul'da astronomi ve matematik alanındaki çalışmalara canlılık kazandırmıştır. Hattâ onun derslerini ilim adamlarının dahi tâkip ettiği söylenmektedir.

Sonuç olarak, astronomi temelde ihtiyaç ve gökyüzüne olan merak sebebi ile doğmuştur. Gökyüzü insanlar için yüzyıllardır bilinmeyene bir yolculuk serüvenidir. Kur'ân-ı Kerîm'de de Rabbimiz 200'den fazla âyette "gök"ten bahsetmektedir. Allâhu Teālâ'nın sıkça vurguladığı göğü araştırmak, incelemek her defasında Rabbimiz'in büyüklüğünü hatırlayıp onu hamd ile anmamıza vesîle olacaktır. Anlıyoruz ki bu ilme ömrümüzü fedâ etsek yine de yetmez. Ama yolda olmak, bir mercekten bakmak, hoş bir sadâ bırakmak için çalışmak çabalamak bizlerin üzerine düşen görevdir.

Kaynakça

Yavuz UNAT, "Uluğ Bey", TDV İslam Ansiklopedisi, https://İslamansiklopedisi.org.tr/ulug-bey (08.02.2021).

İhsan FAZLIOĞLU, "Kadızâde-i Rûmî", TDV İslâm Ansiklopedisi,

https://İslamansiklopedisi.org.tr/kadizade-i-rumi (08.02.2021).

İhsan FAZLIOĞLU, Osmanlı Felsefe Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik Astronomi Okulu

 Temmuz 2022, sayfa no: 9-10