Mikroplastik: Sağlığımız Tehlikede
Ferda Ümit Gedik
Deniz, hava veya toprak: Artık mikroplastik barındırmayan hiçbir yer kalmadı. Hattâ kozmetikler ve temizlik maddeleri bile bu sentetik parçacıkları içeriyor. Dünyâ çapında araştırmacılar bu plastik parçacıkların hayvanlarda ve insanlarda sebep olduğu zararın büyüklüğünü tesbît etmeye çalışıyorlar.
Mikroplastik Nedir?
Mikroplastik kavramı ilk olarak 2008 yılında tanımlandı: 0,1 mikrometre ilâ 5 milimetre büyüklüğündeki sentetik madde parçacıkları. Bu parçacıklar çeşitli şekillerde ve farklı sentetik maddeler kaynaklı olabilirler.
Makroplastik Nedir?
Amerikan Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi makroplastiği 25mm/2,5cm’den daha büyük sentetik maddeler olarak belirledi. Bu tanıma göre makroplastik bir naylon poşet de olabilir onun küçük bir parçası da.
Mikroplastik Nasıl Meydana Gelir?
Birincil mikroplastik Tip A, çeşitli ürünlerin -bilhassa kozmetik ürünlerin- îmâlâtında bilerek üretilir ve kullanılır. Sırf Almanya’da bir yılda 500 ton kadar mikroplastik kozmetik ürünlerde kullanılmaktadır. Bir 100 ton daha mikroplastik deterjan, temizlik maddeleri ve simli maddelerde, bir 100.000 ton daha mikroplastik de ayrıştırıcı ve yüzey kaplayıcı olarak kullanılan yapay balmumunda kullanılır.
Birincil mikroplastik Tip B ise kullanım esnâsında: Araç lastiklerinin aşınması, yıkama sırasında çamaşırlardan sentetik lifler ayrılması veya boyaların ufalanması yoluyla çevreye salınmaktadır.
İkincil mikroplastik makroplastikten menşe alır. Karada, açık denizde veya kıyılarda büyük plastik parçalar çevreye yayılır, parçalanır ve sayısız ufak parçacıklara ayrışır. Sekonder mikroplastiklerin en sık rastlandığı yer, çeşitli çöplerin dikkatsizce atıldığı ve yine denizdeki çöplerin kıyıya vurduğu sâhillerdir.
Makyaj ve Bakım Ürünleri Niçin Mikroplastik İçerir?
Diş macunu, duş jeli, peeling ürünleri veya rujlar: Mikroplastik ihtivâ eden sayısız kozmetik ürün vardır. Bunlardaki sentetik maddeler ayırıcı, aşındırıcı, bağlayıcı, doldurucu veya film tabakası oluşturucu görevdedir.
Bu Ürünlerdeki Mikroplastiklerin Zararı
Denizlere ve çevreye zarar verdiklerinde şüphe yokken mikroplastikler tabii ki insan sağlığına da zararlıdırlar. Bugüne kadar yapılan çalışmalar sağlık için olan tehlikeyi bertarâf edebilmek için kâfî değildir.
Denizdeki Ve Çevredeki Mikroplastiklerin Kaynağı
İsviçreli araştırmacılar, denize karışan primer mikroplastiklerin en çok nerelerden geldiğini uluslararası çapta araştırdılar ve %35 sentetik kıyafetler, %28 araç lastiği aşınması, %24 ince tozlar ve %2 kozmetik ürünlerden kaynaklandıkları netîcesine vardılar.
Spor Sahalarının Denizdeki Mikroplastiklerle Ne Alâkası Var?
Aşağı Saksonya Eyalet Hükûmeti tabiattaki mikroplastikler için 3. en büyük kaynağın sun’î çim sahaları olduğunu açıkladı. Şunu neredeyse kimse bilmiyor: Tek bir futbol maçı için yeri döşemeye 40-100 ton madde kullanılır. Bunlar genellikle hurda lastiklerden yapılmış boncuklardır.
İsveç ve Norveç’te yürütülen araştırmalar gösterdi ki her sene bu taban malzemesinin %5-10 kadarı sökülüp yenisiyle değiştirilmelidir. Sâdece İsveç’te bir yılda bu maddenin 4000 ton kadarı denize karışmaktadır. Norveç’te de yapay çim sahaları ikinci en büyük mikroplastik kaynağıdır ve 3000 tonu denize karışır. Kesinlikle daha çevre dostu alternatifler/malzemeler olduğu söylenmelidir fakat bunların mâliyeti hurda lastiklerden üretilenlerin 2 katıdır.
Çamaşır Yıkama Esnâsında Neden Mikroplastik Ortaya Çıkıyor?
Ucuz moda şunun için bütçeye uygundur: Kıyâfetler kıymetli doğal liflerden değil yarı sentetik veya sentetik liflerden üretilmiştir. Sentetik kıyâfetler her yıkandığında, mikroplastik denilen en küçük lifler suya karışır. İngilizlerin 2011 yılında yaptığı bir çalışma ile ortaya çıktı ki, tek bir parça giyim yıkandığında 1900’den fazla sentetik lif atık suya karışıyor.
Bilim insanlarının tesbîtine göre çeşitli malzemelerden üretilmiş 6 kg.’lık bir grup çamaşır yıkandığında polyester+pamuk’tan îmâl edilenlerden ortalama 138.000 lif, polyesterden üretilenlerden 496.000 lif ve akrilik malzemeden olan çamaşırlardan 729.000 lif suya karıştı. Sıkma işlemi, deterjan ve yüksek sıcaklık dolayısıyla dokusu daha da zayıflayan çamaşırlardan daha fazla mikroplastik ayrıldı ve er ya da geç çevreye yayılmak ve denize karışmak üzere yola çıktı.
Mikroplastiklerin Denize ve Çevreye Yayılma Yolları
Bilim insanları ilk olarak 1970’li yıllarda denizde, çevrede ve bilhassa sâhillerde/plajlarda sentetik lifler mevcûdiyetini keşfetti. Bugün mikroplastiklerin oralara çok çeşitli yollarla gittiğini biliyoruz.
1. Kanalizasyon Arıtma Tesisleri
Suyla yıkanan makyaj, endüstriyel atık sular ve atılan sentetik maddeler meselâ kanalizasyona karışır. Kuvvetli yağmurlarla taşkınlar oluşabilir ve atıklar arıtmaya gideceği yerde bu suya karışıp yayılabilir.
2. Kanalizasyonlar
3. Çöp depoları
Son 60 yılda yakılıp yokedilmemiş olarak doğaya karışan bütün plastik ürünlerin ya parçalanmış veya bütün hâlde hâlâ durduğu tahmîn ediliyor. (300 derecenin üstü bir sıcaklıkla yakılan mikroplastikler tamâmen ayrışır ancak yakmak çoğunlukla ekolojik olarak kabûl edilebilir değildir.)
AB'de plastik atıkların yarısı yâni yaklaşık 10 milyon tonu her yıl hâlâ depolanıyor. Burada mikroplastik parçacıkların çevreye dağılması tehlikesi yine vardır.
4. Rüzgâr, Yağmur ve Yeryüzü Suları
Doğaya atılan sentetik maddeler hangi boyutta olduklarından bağımsız olarak, rüzgâr ve yağmur vâsıtasıyla her yöne dağılır. Meselâ naylon poşetler, sigara izmaritleri, polietilen folyo parçaları karada, bunların çok ufak parçacıkları da sularda gözlenir. Yine sentetik atıklar kasden yasadışı bir şekilde nehir, göl ve denizlere akıtılır. Okyanuslardaki yoğun plastik kirliliği akarsular vâsıtasıyla denizlere aktarılır.
2015’te yayımlanan bir çalışmaya göre sırf 2010 yılında 8 milyon ton plastik atık okyanuslara ulaştı ve burada sekonder mikroplastikler oluştu.
Mikroplastikler Nerede?
Çok güneyde, çok kuzeyde, toprakta, havada, denizde, suda veya buzun içinde: Mikroplastikler artık dünyâ çapında tüm çevresel alanlarda tesbît edilebilir. Bu konudaki bilgi birikimimiz 2000 yılından bu yana mühim ölçüde artmıştır.
1. Toprakta Mikroplastik
Toprakta ve çökeltilerde mikroplastik varlığına dâir çok kısıtlı araştırmalar yapılmıştır. Bu durum topraktaki plastik parçacıkları ölçüp sayabilecek hiçbir yöntemin hâlen bulunamamış olmasına bağlıydı.
Fakat Bern Üniversitesi’ndeki araştırmacılar bir yöntem geliştirmeyi başardılar. İsviçre’deki korunmuş tabiî alanlardaki alüvyonlu toprakları analiz ettiler. Numûnelerin %90’ında mikroplastiğe rastlandı. Bilim insanları, alüvyonlu toprakların sâdece en üst 5 cm.’lik tabakasında bile 53 ton mikroplastik saklı olduğu netîcesine vardı.
Tahminlere göre, sâdece atık su çamuru ile toprağa ulaşan mikroplastik miktârı, denize karışan miktardan daha fazla. Bâzı kumsalların da %3’ü mikroplastikten oluşuyor. Çok uzak dağlık alanlardaki toprağın da kontamine olmuş olması dolayısıyla, mikroplastiklerin hava yoluyla da yayıldığı zannediliyor.
2. Havada Mikroplastik
Hava yoluyla yayılabildiğine göre havada asılı bulunan mikroplastikler de vardır. Bu konuda bilimsel veriler çok daha azdır. Şiraz Üniversitesi’nden bilim insanları Tahran’da 10 ince toz numûnesi aldı ve 30 gr tozun içinde 88 ilâ 605 tâne mikroplastik parçacığa rastladı. Hesaplamalara göre yılda 1063 ile 3223 arasında mikroplastik zerresini nefes yoluyla içimize çekiyoruz. Bu durum muhtemelen sigara içmeyenlerde de artan oranda kronik akciğer ve nefes yolları hastalıklarına yol açacak.
2018 yılında bir Fransız çalışma gösterdi ki mikroplastik havada sentetik madde lifleri hâlinde yer alıyor ve hem açık alanlarda hem kapalı mekânlarda bulunuyor.
3. Denizler ve Diğer Sularda Mikroplastik
Mikroplastiğe dâir analizler en çok sularda yapılmıştır. Bu parçacıklardan âzâde göl, akarsu ve deniz artık bulunmamaktadır. 2017 yılında bildirildi ki senede 3 milyon tondan fazla mikroplastik partikülü denize karışıyor.
Ren nehrinde metreküpte 3-23 adet mikroplastik parçacığa rastlanmıştır. Ruhr bölgesi gibi endüstri alanlarında bilhassa yoğunluk daha fazladır. Tuna nehri vâsıtasıyla günde 4 ton plastik çöp Karadeniz’e ulaşmaktadır. 1000 metreküp nehir suyunda takrîben 317 plastik parçacık fakat yalnızca 275 tâne balık larvası yer almaktadır.
4. Buzun İçinde Mikroplastik
Plastik çöpler uzun süredir Arktika’da da bir problemdir. Kuzey Kutbu çevresindeki bölge giderek küresel bir çöplük hâline geliyor. Alfred Wegener Enstitüsü Helmholtz Polar ve Deniz Araştırmaları Merkezi tarafından ve Arktika’nın merkezinden alınan numûnelerde yapılan analizlerde, bugüne kadar rastlanan en yüksek mikroplastik konsantrasyonu gözlendi.
Araştırmacılar deniz buzunda litre başına 12.000 parçacık tesbit etti. Bunlar polietilen ve polipropilen gibi maddelerden îmâl edilmiş paket malzemeleri, polyester, cilâ ve naylon gibi 17 farklı çeşit sentetik maddeydi.
Mikroplastik Neden Ekosisteme ve Sağlığa Zararlı?
Ortamda böylesine büyük ve sürekli artan bir mikroplastik mevcûdiyetinin ekosistemi ve herkesin sağlığını olumsuz yönde etkilediğini bilmek için uzman olmak şart değildir. Bu olumsuzluğun bir sebebi de sentetik maddelerin genellikle saf polimerler şeklinde kullanılmaması, fakat diğer maddelerle zenginleştirilmesidir.
Fraunhofer Çevre, Güvenlik ve Enerji Tekniği Enstitüsü her yıl ortalama 15 milyon ton katkı maddesinin (meselâ yumuşatıcı madde) ve 16 milyon ton dolgu maddesinin kullanıldığını belirtiyor. Bunlar arasında Bisfenol-A ve ftalatlar gibi çevreye salınan ve aslen zehirli olup hormonal ve karsinojenik etkilere sâhip olan maddeler de sayılabilir. Dahası, plastik parçacıklar çevrelerindeki tehlikeli maddeleri bünyelerine alıp sonra tekrar çevreye yayabilirler.
Mikroplastikler ayrıca mikroorganizmalarla (biyofilmle) kaplanabilir ve bu mikropları yayma işi görebilirler.
Mikroplastiklerin Hayvanların Sağlığına Zararı
Suda sürüklenen plastik parçalar hayvanlar tarafından yenir ve hayvanların sağlıklarının bozulmasına, yaralanmalara, yüzememeye veya ölüme sebep olur. OceanCare’e göre her yıl ortalama bir milyon deniz kuşu ve yüzbinlerce başka deniz hayvanı plastik çöplere kurban gidiyor.
Makroplastikler dolayısıyla deniz canlılarının başına gelenler direkt gözlenebilirken mikroplastiklerin canlılar üzerindeki etkilerini araştırmak hakîkaten çok zordur.
Bugüne kadarki çalışmalarla sentetik partiküllerin balık, kuş, deniz kaplumbağası, deniz memelileri, midye, solucanlar ve yengeçler gibi 800 çeşit hayvan türü tarafından -plankton, böcek larvası veya balık yumurtası zannedilerek- yenildiği açıkça isbatlanabildi.
En çok parçacığa hayvanların sindirim yollarında rastlanırken kanda, lenflerde ve karaciğer gibi organlarda da partiküller tesbit edildi. Sağlık açısından muhtemel sonuçlar şunlardı: İltihâbî reaksiyonlar, sindirim yolları ve karaciğer hasarları, beslenmenin azalması ve davranışsal sorunlar. Mikroplastiklerin ayrıca doğurganlığı, bağışıklık sistemini ve ölümleri de etkilediği görüldü.
Mikroplastik Ve İnsan Sağlığı
Alman Çevre Ajansı ve Viyana Tıp Üniversitesi’nin pilot çalışmasında çeşitli ülkelerden 33-65 yaşları arasındaki 8 denek 1 hafta boyunca beslenme günlüğü tuttular ve sonra gaita numûnesi verdiler. Hepsi sentetik paketlerdeki yiyecek ve içecekleri tüketti fakat hepsi balık veya deniz ürünü yemedi.
Yapılan analizlerde 2018 yılında ilk olarak insan gaitasında mikroplastik saptanmış oldu. Araştırmacılar her deneğin verdiği numûnede, 10 gr. gaitada 20 mikroplastik parçası tesbit etti. Bu parçacıklar 9 ayrı sentetik maddeye âitti ve 50-500 mikrometre büyüklüğündeydi.
Çalışmanın şimdiye kadarki durumu mikroplastiklerin hava, yiyecek veya paket maddelerinin hangisinden alındığına ve sağlık üzerine etkilerine dâir kesin bir şey söylememize izin vermemektedir. Herşeye rağmen, uzmanlara göre zararlar kesinlikle gözardı edilemez. Fransız araştırmacılar havadan solunup alınan sentetik parçacıkların akciğerlere ulaştığını ve orada iltihaplara sebep olabileceğini duyurmuşlardır.
Ayrıca nanometrik ilaçlar için taşıyıcı olan polimerlerin bağırsak duvarından kan dolaşımına geçtiği, karaciğere ve safra kesesine nakledildiği ve bağırsak ve mesâne üzerinden tekrar dışarı atıldığı bilinmektedir.
Bununla birlikte mikroplastiklerin potansiyel tesirleri esas olarak katkı maddelerine veya emilen zararlı maddelere atfedilir.
Mikroplastiklere Karşı Ne Yapılabilir?
1930 yılında dünyâ çapında bir senede 10 milyon ton sentetik madde kullanıldı, bugün ise bu değer ortalama 380 milyon tondur.
Tavsiye 1: Otomobil
Lastik aşınması mikroplastiğin en mühim kaynaklarından olduğundan dolayı arabanızı mümkün olduğunca kullanmamalı, sıhhatinize de direkt faydası olan yürüyüşü tercîh etmeli veya toplu taşıma araçlarıyla seyahat etmelisiniz.
Tavsiye 2: Kıyâfet Alışverişi
Kıyafet almadan önce gerçekten ihtiyâcınız olup olmadığını düşünün, giyimde çokluğu değil kaliteyi gözetin. Pamuk gibi doğal maddelerden üretilenleri -mümkünse organik olanları- seçin, sentetik kıyâfetlerden kaçının.
Tavsiye 3: Yıkama
Sentetik giyimleri ne kadar nâdir kullanırsanız onları yıkama sıklığınız da o kadar az olur. Yıkarken de düşük derecede ve kısa sürede yıkamaya dikkat edin. Organik deterjanlar petrol bazlı katkı maddeleri ve mikroplastik ihtivâ etmez.
Tavsiye 4: Ambalajlar
Paketlenmiş yiyecekler satın almayı azaltın ve ambalajsız gıdâlar satın alabileceğiniz dükkânlar arayın. Cam kap ve şişelerdeki yiyecek ve içecekleri tercîh edin. Tek kullanımlık poşet ve plastik kaplar değil doğal taşıma çantaları kullanın.
Tahıllar, çay ve baharatlar gibi depolanmaya müsâit ürünleri çok miktarlarda alın. Bunları paketsiz satıldığı yerlerden kendi kavanoz ve kaplarınızla alabilirsiniz.
Bir yerden kahve doldurtmak için fincanınızı yanınızda taşıyın.
Plastik şişede su almayın. Musluk suyu için filtre kullanabilirsiniz.
Yiyecek koymak için naylon torba değil sağlıklı kutular kullanın.
Tavsiye 5: Makyaj ve Bakım Ürünleri
Kullandığınız mâmüllerin mikroplastik içerip içermediğini öğrenin veya yalnızca tamâmen organik olanları kullanın.
EU-Ecolabel, Avusturya Umweltzeichen/Ecolabel veya Blue Angel amblemi olan ürünler mikroplastik ihtivâ etmemektedir. Akıllı telefonlardaki CodeCheck gibi ücretsiz uygulamalarla da üründe mikroplastik olup olmadığını kontrol edebilirsiniz.
Tavsiye 6: Sentetik Nesneler
Her zaman için doğal maddelerden yapılmış eşyâlar tercîh edin. Meselâ çok ucuz plastik su ısıtıcılardan içtiğiniz suya çok miktarda mikroplastik karışmış durumdadır.
Tek kullanımlık tabak, bardak gibi şeylerden kaçının.
Tavsiye 7: Gizli Mikroplastik Kaynakları
Sentetik temizlik bezleri ve süngerleri, sakızlar, teflon tencere-tavalar, plastik şişede içecekler gibi gizli mikroplastik kaynaklarına karşı dikkatli olun. Bebek bezleri de mikroplastik içerir: Pamuklu bez veya organik bebek bezleri kullanın.
Mikroplastiklerin Zararı Ortadan Kaldırılıp Sağlık İçin Tehlikesi Azaltılabilir Mi?
Mikroplastiklerin zehirini giderecek maddeler henüz keşfedilebilmiş değil. Fakat her zehirsizleştirme sürecinde olduğu gibi şöyle tedbirler faydalı olacaktır:
- Sentetik maddelerden mümkün olduğunca uzak durun.
- Oksidatif strese karşı antioksidanlar kullanın.
- Vücûdunuzun kendi detoksifikasyon yeteneklerini geliştirin.
- Vücûdunuzun zehirlerle mücâdele eden organlarını sağlıklı ve formda tutun. (Karaciğer, bağırsaklar, böbrekler)
- Toksinlerin kana karışmadan bağırsakta etkisiz hâle getirilmesini sağlayın.
- Mümkün olan en kısa zamanda tuvalete çıkmaya çalışın. (Kabızlığa mânî olun.)
Ağustos 2019, sayfa no: 58-59-60-61-62-63
Abone Ol
En son haberleri doğrudan gelen kutunuza alın. Asla spam yapmayız!
Mesaj Bırak