İslam’da Estetik ve Sanat: Hat Sanatı / Mervenur Vatansever

Sanat, insanlık tarihi kadar eski olan, insanın ruhunu besleyen, görünenin ardındaki manayı sezmeye, zamansız olanı kavramaya ve insanın yaratılış sırrına yaklaşmasına vesile olan bir köprüdür. Estetik ise güzelliğin özünü kavrama çabası ve insanın duyuları, aklı ve ruhu aracılığıyla varlıktaki ilahi ahengi hissetme yetisidir.

İslam medeniyeti, sanatı yalnızca bir estetik uğraş olarak değil, ilahi hakikatin yansıması ve tefekkürün bir aracı olarak görmüştür. Sanat, İslam düşüncesinde, Allah’ın yarattığı güzellikleri idrak etmenin ve orada Allah’ın sıfatlarını görmenin bir yolu olarak kabul edilir. Zira sanat, insanı Allah’a götürdüğü kadar kıymetlidir. Esere bakarak müessiri anlama ve tanıma, insanın sanatı yalnızca bir görsellik veya beceri olarak değil, yaratılmış her şeyde ilahi tecellileri keşfetme ve Allah Teâlâ’nın esmalarını temaşa etme vesilesi sağlar. Bir çiçeğin güzelliğinde, bir mimari yapının ihtişamında veya bir hattatın kaleminde yansıyan sanat, insanın Rabbinin sanatına duyduğu hayranlığın ve O’na yaklaşma arzusunun bir ifadesidir. Bu bağlamda, İslam sanatı sadece göze hitap eden bir süsleme değil, aynı zamanda ruhu arındıran, insanı maneviyata yönlendiren, hakikatin derinliklerine çağıran, O’nun kudretini ve sanatındaki mükemmeliyeti idrak ettiren bir aynadır.

İslam sanatının en temel özelliklerinden biri, doğrudan figüratif tasvirlerden kaçınılmasıdır. Bunun sebeplerinden biri, sanatın yaratmayı taklit etmek yerine, Allah’ın mutlak yaratıcılığını ve kudretini yansıtma gayesine hizmet etmesidir. Bunun yerine, İslam sanatı soyut ve sembolik öğeleri ön plana çıkarmış, özellikle hat sanatı, tezhip, minyatür, çini ve mimari gibi alanlarda kendine özgü bir estetik anlayışı geliştirmiştir.

Hat Sanatı: Kelâmın Nakşedilmiş Hâli

Bugün müstakil olarak değineceğimiz konu hat sanatı olacaktır. Hat sanatı, doğuş itibarıyla bir Kur’an sanatıdır ve kelâmın en güzel şekilde muhafaza edilme çabasından doğmuştur. Hat sanatı, yalnızca harflerin düzenlenmesi değil, anlamın estetikle bütünleşerek ruhu beslemesidir. Mürekkebin kâğıda süzüldüğü her an, bir sabır ve incelik yolculuğudur. Kalemin kâğıt üzerindeki hareketi, sadece bir yazı değil, düşüncenin ve hissiyatın şekil bulmuş hâlidir. Her harf, bir ahenkle diğerine kavuşur. Ayrıca bir hattat, yalnızca harfleri dizmez; her çizgide, her kıvrımda ruhunun izini bırakır. Harfler, sabırla eğilip bükülürken, insan da sanatın içinde şekillenir, kemale erer. Hat, yalnızca bir yazı değil, bir terbiye, bir iç yolculuktur. Her kelime, göze hitap ettiği kadar kalbe de dokunur ve insanı estetikle mananın buluştuğu bir dünyaya davet eder.

Hat sanatından bahsedildiğinde değinilmesi gereken bir konu da tasavvuftur. Sanat tarihi araştırmacıları, tasavvuf kültürü ile hat sanatı arasında doğrudan bir ilişki olduğunu gözlemlemektedirler. Bu hem hat eserlerinde görülen ibarelerden hem de hattatlar arasında sûfîlerin çok olmasından anlaşılabilir.

Hat sanatının öğretilmesi süreci, temeşşuk olarak adlandırılır. Bu süreçte, talebenin hat sanatının estetik anlayışını ve inceliklerini kazanması, tasavvuftaki seyr-i sülûk ile benzerlik gösterir. Nasıl ki Allah’a yakınlaşmayı arzulayan bir mürid, bir mürşidin rehberliğinde manevi eğitimden geçerse, hüsn-i hatta mahir olmak isteyen bir talebe de icâzet sahibi bir üstada bağlanmalı ve onun rehberliğinde kendini geliştirmelidir. Nitekim tasavvuftan öğrendiğimiz düsturlardan biri şudur: “Bir eteğe pek yapışan, maksûda tez erer.” Ek olarak, tasavvufun nihai hedefi, insanı yaratılış gayesine, Allah’a layık bir kul olma mertebesine ulaştırmaktır. Bu gayeye ulaştıran zikrullah, sabır, takva, şükür, tevazu, nefsini bilme ve Allah korkusu gibi konularla ilgili ayet ve hadisler, hattatların en çok tercih ettikleri ibareler arasındadır.

Sûfîler, başta hat sanatı olmak üzere Kur’an merkezli bütün sanatlara tarih boyunca özel bir önem atfetmiş; sanatkârlığı teşvik etmiştir. Meşhur hattatlardan birçoğu dergâhlarda yetişmiş; hat sanatının yanı sıra tezhip, cilt, hakkâklık, kâğıtçılık, kâğıt makasçılığı, makta ustalığı gibi pek çok sanat da beraberinde gelişmiştir.

Ayrıca İstanbul, Türkler tarafından fethedildikten sonra hat sanatının ölümsüz merkezi olmuştur. Bütün İslam dünyasında tartışmasız kabul edilen bu gerçek, en güzel biçimde şu sözlerle ifadesini bulmuştur: “Kur’an-ı Kerim Hicaz’da nazil oldu, Mısır’da okundu, İstanbul’da yazıldı.” Bütün İslam âlemi, hat sanatını öğrenebilmek için İstanbul’a koşmuştur. İstanbul’da yaşayanlar için bu durum bir gurur ve mutluluk kaynağıdır.

Sonuç olarak, İslam sanatında ben değil hiç olmak; isyan ve sorgulama değil, teslimiyet hâkimdir. Bu tutum, esere sade, vakur ve dengeli bir hava verir. Hat sanatı da bu güzelliğin en nadide yansımalarından biridir. Her sanat eseri, sahibinin iç âleminden evrene düşen bir iz, hakikate açılan bir kapıdır. İslam medeniyetinin düşünce ve maneviyatıyla yoğrulmuş nice sanat türlerini anlatmak ve anlamak hepimize nasip olsun.

Mart 2025, sayfa no: 14-15