1878-1942 yılları arası yaşamış olan Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Osmanlı’nın son devrini ve Cumhuriyet’in ilk dönemlerini görmüş, birbirinden çok farklı olan bu iki dönemi güçlü ilmî birikimi ve dehâ seviyesindeki akıl ve zekâsıyla birleştirebilmiştir. Elmalılı’nın meşhur olduğu eseri, herkesin bildiği Hak Dini Kur’ân Dili adlı tefsîridir. Elmalılı'nın, tefsirinin şöhretinden dolayı farklı alanlarda yazdığı telif ve tercüme eserleri bilinmemekte veya çok az bilinmektedir. Lâkin Elmalılı; tefsir ve meâl, fıkıh/İslâm hukûku, târih, kelâm, edebiyat, şiir ve nesir, mantık, felsefe, dilbilim/belâgat, hüsn-i hat gibi farklı alanlarda da kaynaklık edebilecek eserler telif ve tercüme etmiştir.
Elmalılı’nın eserleri şöyledir: Tefsir ve Meâle Dâir Eserleri: Hak Dini Kur’ân Dili, İki Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Fıkha Dâir Eserleri: İrşâdü’l-Ahlâf fî Ahkâmi’l-Evkâf, Yarım Kalmış İslam Hukuku Kâmûsu, Sefer Bahsi, Kur’ân’ın Tercümesi ve Tercüme ile Namazın Câiz Olup Olmayacağı Risâlesi, Hüccetullâhi’l-Bâliga Tercümesi, Fetevâ-yı Hindiyye’den Da’vâ Bahsi’nin Tercümesi, Fıkıh Usûlü, Müdâfa’a, Teşkîl-i Mehâkim Kânûnu Şerhi ve Usûl-i Muhâkemât Kânûnu Şerhi, Ticâret Kânûnu, Hukûk-i Husûsiyye-i Düvel, Meclis-i Meb’ûsân-ı İlmiyye Encümenince Ta’dîlen Kaleme Alınan Mehâkîm-i Şer’iyye ve Hükkâm-ı Şer’i Kânûn Lâyihası Esbâb-ı Mûcibe Mazbatası. Târihe Dâir Eserleri: Menâkibu’t-Türk Tercümesi. Kelâma Dâir Eserleri: Hz. Muhammed’in Dini, Edebiyata Dâir Eserleri: Divançe, Mesnevî Tercümesi. Mantıka Dâir Eserleri: Mantık-ı İstintâcî ve İstikrâî (Tercüme), İlm-i usûlden Mir’ât Hâşiyesi Tarsûsi üzerine tamam olmamış bir hâşiye. Tasavvurât ve Hayâlî Siyalkûtî’lerine Ta’likât. Felsefeye Dâir Eserleri: Tahlîli Felsefe Târihine Ait Metâlib ve Mezâhib, Hediyyetü’r-Reîs Tercümesi. Dilbilim ve Belâgata Dâir Eserleri: Dedesi Muhammed Efendi’nin telif eseri olan Şerhu’l-isti’âretü’l-Cedîde’ye yazdığı Tuhfetü’l-Hafîdü Hâşiyetü ‘alâ İsti’âretü’l-Cedîde isimli hâşiyesi. Fetvâları, Mahkeme Kararları, Mektupları, Hüsn-i Hat Yazıları, Makâleleri.
Arapça, Farsça ve Türkçe dillerine şiir yazabilecek derecede hâkim olan Elmalılı, Divançe’si olan bir âlim, edip ve sanatkârdır.1 Divançe’sindeki Arapça şiirleri bu konudaki kudretini gözler önüne sermektedir. Elmalılı’nın tespit edebildiğimiz 134 adet Türkçe şiirinin nazım şekilleri; 3 mesnevî, 1 tercî-i bent, 3’ü mutavvel, 1’i tahmîs ve 1’i nazîre olmak üzere 52 gazel, 53 kıt’a, 15 rubâî, 2 serbest müstezat, 4 şarkı, 3 müfred ve 1 mâni olmak üzere toplam 134 şiirden ibârettir. Yine tespit edebildiğimiz 10 adet Arapça şiirinin nazım şekilleri; 1 kasîde, 3 mersiye, 1 kıt’a, 2’si târih olmak üzere 5 gazeldir.
Makalemiz Elmalılı’nın, Peygamber Efendimiz’e (sav) yazdığı naat-i şerîf üzerinedir. Na’t kelimesi sözlükte “sıfat, bir şeyi överek anlatma, nitelendirme, niteliklerini sayma, târif etme” gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise na’t, “Hz. Muhammed’i övmek, onun sâhip olduğu maddî ve manevî güzellikleri anlatmak için” yazılmış şiirlere denir ve başka kişiler için yazılmış na’tlardan ayırmak için bunlara na’t-ı şerîf, na’t-ı peygamberî, na’t-ı rasûl veya na’t-ı nebevî denir. Kasîde, gazel, mesnevî, kıt’a, müztezâd, terkîb-i bend, tercî-i bend, musammatların hemen her şeklinde, rubâî, tüyuğ, müfred ve mısra şekillerinde yazılmış na’tlar bulunmaktadır. Elmalılı naat-i şerîfi, gazel-i mutavvel şeklinde ve Türk şiirinin bütününde sıklıkla başvurulan vezinlerden mef'ûlü / mefâ'îlü / mefâ'îlü / fe'ûlün kalıbıyla, talik hattıyla, çizgisiz nohûdî kağıda üç defa yazmıştır. Karşılaştırdığımız üç nüshada beşinci beyitin ikinci mısrâındaki “a’lâ/aksâ” kelimesi hâriç aralarında herhangi bir faklılık yoktur. Latin harflerine transkribe edilen metine, üç nüshanın ikisinde olan “a’lâ” kelimesi alınmıştır.
Elmalılı yazdığı naat-ı şerîfine, çocukluğunda Peygamber Efendimiz’in (sav) ismini duyduğu andan itibâren O’nu hayâl ettiğini, mübârek ağızlarının, güzel konuşmalarının her yerde zihninde canlandığını, küçük yaşlarda O’na olan derin aşk ve muhabbetinin gönlüne yerleştiğini ifâde ederek başlamaktadır.
Elmalılı diğer beyitlerinde Peygamber Efendimiz (sav) hakkında şunları söyler: “Hz. Muhammed (sav), yaratılmışlar defterinde en baştadır, ilk önce o yaratılmıştır, o Allâh’ın habîbidir, çok kıymetlidir, onun nûru pırıl pırıl parlamakta ve bulunduğu her yeri aydınlatmaktadır. Gönül huzûruna erenler nazarında o çok yüksek meziyetlere sâhiptir. O, “Sen olmasaydın bu âlemi yaratmazdım” ilâhî sırrına mazhar olmuştur. Âlemlerin yaratılmasına sebep ve gâye odur. Bütün âlemlerde o bilinir, arşta onun meziyetleri hakkındaki yazılanlar söylediklerimizi isbâta kâfîdir. O, ümmî Peygamber kerem ve itibar sâhibi olmasına rağmen hikmet hazînelerinin kaynağı, safâ ve emniyetin tam bir limanıdır. Yaralı gönüllere onun getirdiği Kitap şifâlı ilaçtır. Mübârek yolu cennet yoludur. Kalbi, Hakk’ın aynası olduğu için Kur’ân’ın tamâmını ihâta etti. Onun gönderilmesi âlemlere rahmet olması içindir, nefesi herkese ihsandır.
Kendisine yüce nîmetler verilmiştir, O’nun hadîs-i şerîfleri dünya ve âhiretin saâdet anahtarlarıdır, Allâh’ın ölçüleridir. İsrâ ve Mi'râc feyiz ve şerefi kendisinden önce ve sonra kimseye nasip olmamıştır. Gökleri geçtiği o gece ayın on dördü gibi gökyüzünde parlamış, semâ ehli, Allah ile O’nun büyük halvetindeki sohbetinden dolayı hayretler içinde kalmıştır. Beş hediye ile yeryüzüne gelmiş, O’nun hediyeleri ile İslâm kıyâmete kadar pâyidâr olmuştur. Bu hediyeler ile amel eden mü'minde O’nun özelliklerinin feyzi ortaya çıkar. Orucun sevâbı da hayret vericidir, bu konuda Hz. Muhammed (sav) sözleriyle kefildir. Hac ve zekâtın binlerce hikmeti vardır, Muhammed’in (sav) seçilmiş dîni her açıdan sonsuz faydalıdır.”
Elmalılı, yazdığı naat-i şerîfinin son beş beytini duâya ayırmıştır. Duâsında şöyle yalvarır Rabbine: “Ey Rabbim! Beni her zaman dînini yaşamada muvaffak kıl ki başıma Muhammed’in (sav) Tûbâ ağacının gölgesi düşsün. Ey Rahîm olan Rabbim! Muhammed’in (sav) yüce şerefi hürmetine rıza kapını bana bir an olsun kapama. Mahşer günü beni Ahmed-i Muhtâr’a bağışla ki Muhammed’in (sav) dost eli benim elimden tutsun. Saîdlerden olan adımı şakîler defterine kaydetme ki güle âşık bülbül gibi Muhammed’in (sav) ebedî âşıkı olsun. Ey ufak fısıltıları duyan! Günâhım çok olsa da Muhammed (sav) aşkı hürmetine beni bağışla, affet.”
Naat-i Şerîf
Mef'ûlü / mefâ'îlü / mefâ'îlü / fe'ûlün
1 Oldum olalı sâmi'-i esmâ-yı Muḥammed
Canlandı ḫayâlimde müsemmâ-yı Muḥammed
2 Ben ebced oḳurken bile ẕihnimde gezerdi
Şekl-i dehen nâṭıḳa-pîrâ-yı Muḥammed
3 Ser-defter-i ḫılḳattir o maḥbûb-i ilâhî
Pür-şa'şa'adır cevher-i ebhâ-yı Muḥammed
4 Mermûz-ı ḳalemdir naẓar-ı ehl-i ṣafâda
Ol cevher-i yektâ-yı mu'allâ-yı Muḥammed
5 Hem mâye vü hem ġâyedir ol maẓhar-ı levlâk
Eflâki geçer mesned-i a’lâ-yı2 Muḥammed
6 Etmez mi bu da'vamızı is̱bâta kifâyet
Arşa yazılan baḥs̱-i mezâyâ-yı Muḥammed
7 Gencîne-yi ḥikmettir o ümmî-yi mufaḫḫam
Pür-emn ü ṣafâdır reh-i mersâ-yı Muḥammed
8 Dâru-yi şifâdır dil-i mecrûḥa kitâbı
Cennet yoludur menhec-i iclâ-yı Muḥammed
9 Âyine-yi Ḥaḳdır ki duyup etti iḥâta
Ḳur’ân’ı bütün maġz-ı süveydâ-yı Muḥammed
10 'Âlemlere raḥmettir onuñ ba's̱-i güzîni
Mîzâb-ı 'atâdır yed-i 'ulyâ-yı Muḥammed
11 Miftâḥ-ı sa'âdetdir onuñ cümle hadîs̱i
Miḳyâs-ı hüdâdır ni'am u âlâ-yı Muḥammed
12 Bir ferde naṣîb olmadı hîç evvel ü âḫir
Feyż ü şeref rütbe-yi İsrâ-yı Muḥammed
13 Seyr eyleyerek semt-i semâvât ü cinânı
Bedr oldu o şeb ġurre-yi ġarrâ-yı Muḥammed
14 Ḥayretlere ġark etti bütün ehl-i semâyı
Ṣohbetle geçen ḫalvet-i kübrâ-yı Muḥammed
15 Beş tuḥfe alıp ümmet içün indi zemîne
Pâyende-i dîn oldu hedâyâ-yı Muḥammed
16 Mi'râca erer bunlar ile mü’min-i kâmil
'Aks eyler oña feyż-i secâyâ-yı Muḥammed
17 Ṣavmın da s̱evâbı veleh-efzâ-yı beşerdir
Kâfildir oña lüṭufla Mevlâ-yı Muḥammed
18 Hem ḥacc u zekâtın nice biñ ḥikmeti vardır
Pür-fâidedir dîn-i muṣaffâ-yı Muḥammed
19 Yâ Rab beni tevfîḳa refîḳ eyle ki her dem
Düşsün başıma sâye-yi Ṭûbâ-yı Muḥammed
20 Sedd eyleme bir laḥẓa baña bâb-ı rıżâyı
Ey Rabb-i Raḥîm şeref-efzâ-yı Muḥammed
21Maḥşerde beni Aḥmed-i Muḫtar’a baġışla
Ṭutsun elimi dest-i tevellâ-yı Muḥammed
22 Ḳayd etme şaḳî defterine nâm-ı sa'îdi
Olsun ebedî 'âşıḳ-ı şeydâ-yı Muḥammed
23 Afv eyle bu nisbetle onuñ cürm ü günâhın
Çoḳ olsa da ey sâmî'-i necvâ-yı Muḥammed
Dipnotlar:
1 Necmi Atik, Elmalılı Muhammed HamdiYazır Hayatı, Eserleri ve Divançesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Târihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslam Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara, 2022, s. 193-194. Linki: https://archive.org/details/elmalili-hamdi-yazir-hayati-eserleri-ve-divancesi-inceleme-metin
2 Aksâ-yı
Ekim 2023, sayfa no: 60-61-62-63
Abone Ol
En son haberleri doğrudan gelen kutunuza alın. Asla spam yapmayız!
Mesaj Bırak