Câhillikten Sana Sığınırız Allâh'ım! / Dr. Garip Aydın

“Allâh'ım! (duygulara yenik düşerek)

Câhilce hareketler yapmaktan,

(duygularına yenik düşen insanların)

câhilce hareketlerine uğramaktan Sana sığınırım.” 

Yüce Rabbimiz A’râf sûresinde Resûlü’ne ve O’nun nezdinde bütün kullarına hitâben “Câhillerden yüz çevir.” buyurmuştur. “Câhillerden yüz çevir.” buyuran Allâh'ın (cc) kendisi câhillere bakar mı? Elbette bakmaz. O halde hem dünyâda hem âhirette Allâh'ın (cc) rahmet nazarlarından mahrûm olmamak için, kendisinden sığınılacak şeylerin en mühimlerinden bir tânesi câhilliktir. Bizlere her konuda örnek olan Efendimiz (sav) “Ey Allâh'ım! Câhillik yapmaktan ve câhillerin cehâletine uğramaktan Sana sığınırım.” şeklinde duâ etmiştir.¹ Sahîh-i Buhârî’de nakledilen başka bir hadiste ise Efendimizin (sav) duâsı şu şekildedir: “Ey Rabb’im! Benim hatâlarımı, câhilliğimi, her işimde isrâfımı ve benden daha iyi bilmekte olduğun kusurlarımı mağfiret eyle! Allâh'ım! Benim hatâlarımı, kasıtlı yâhut câhilce işlediklerimi, şakalarımı mağfiret eyle! Bunların hepsi bende vardır. Allâh'ım! Evvelden yaptığım, sonradan yapacağım; gizlediğim, açığa çıkardığım bütün günahlarımı Sen mağfiret eyle! Öne geçiren ancak Sen’sin, sonraya bırakan da ancak Sen’sin. Sen her şeye gücü yetensin!”² Bu hadîsi şerh eden Münâvî, Hz. Peygamber’in bu duâsını tevâzuundan yâhut sehven yaptıklarından veya ümmetine tâlim için yapmış olabileceğini söylemiştir.

Burada sorulacak önemli sorulardan birisi, âyet ve hadislerde geçen câhilliğin ne olduğudur. Zîrâ yaygın kanâate göre câhillik okuma yazma bilmeyen, kültürsüz insanlar için kullanılmaktadır. Ancak Kur'ân-ı Kerîm’de ve hadîs-i şerîflerde câhillik ilmin zıddı olarak kullanıldığı gibi hevâ ve hevese uymak, şehvet ve öfke gibi duygulara esîr olmak ve taassup gibi mânâları da ihtivâ etmektedir. Örneğin En’âm sûresinde yüce Rabbimiz şöyle buyurmaktadır: “Eğer onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allâh'ın diledikleri müstesnâ yine de inanacak değillerdi; fakat onların çoğu câhilce davranmaya devâm etmektedir.” Âyet-i kerîmeye dikkat edilecek olursa insanlar duyarak ve okuyarak (ilme'l-yakîn) değil, görme seviyesinde (aynel-yakîn) bir bilgiye ulaşıp bilgisizlikten kurtulsalar dahi hevâ ve heveslerine yenik düşüp hakîkatleri kabûl etmedikleri sürece Allah tarafından câhil olarak nitelendirilmeye devâm edilmektedirler.

Kendisine ilim ve hikmet verildiği halde Hz. Yûsuf’un Allâh'a niyâzında, “Eğer kadınların bana kurdukları tuzağı boşa çıkarmazsan, korkarım ki, onlara meyleder ve câhillerden olurum!” demesi câhilliğin duygulara mağlûp olunması netîcesinde ortaya çıkan bir zâfiyet olduğuna işâret etmektedir. Türkçe meâllerde bu kelimenin “bilgisizlik” olarak tercüme edilmesi verilen mesajı tam olarak yansıtmamaktadır. Buna göre cehâletten Allâh'a sığınmak, sâdece bilgisizlikten değil, bütün nefsânî duygulardan ve tüm kötü ahlâklardan O’na sığınmak anlamına gelmektedir. İnsanların içinde şehvet, öfke ve bunlara bağlı olan duyguların çok güçlü olması sebebiyle bunları kontrol etmek ve terbiye etmek kolay değildir. Allâh'a sığınmaktan, vahye tâbi olmaktan, nebîlerin, sâdık, şehit ve sâlih kulların yolunu tâkip etmekten başka çıkar yol yoktur.

Furkân sûresinde Allâh'ın seçkin kulları anlatılırken, “Rahmân’ın has kulları yeryüzünde vakarla yürür. Câhiller onlara laf attığı zaman, ‘selâm’ deyip geçerler.” buyurulmuştur. Âyette geçen “hevn” kelimesi, tefsirlerde genellikle “sekînet, vakar, rıfk (yumuşaklık), tevâzu” ve bu anlamların hepsini içeren hilm kavramıyla açıklanmıştır.³ İsfehânî hilm kavramını, nefse ve öfkenin taşkınlıklarına hâkim olabilme irâdesi olarak açıklamıştır.⁴ İmam Mâtürîdî âyette geçen “vakarla” yürümeyi hilm ve takvâ üzere olmak şeklinde açıklamış ve bu kimselerin hiçbir kimseye ezâ vermeden gâyet tevâzu içinde olduklarını söylemiştir.⁵ Buna göre cehâletin zıddının ilimle birlikte içinde “hilm” kavramını da barındırdığı anlaşılmaktadır. İmam Gazzâlî Allâh'ın el-Halîm ismini açıklarken, “O (cc), kendisine isyân eden kulları görüp bildiği halde onları hemen cezâlandırmaz, onlara karşı halîm davranır.” demiştir. Ona göre kullar bu isimden istifâde etmeli ve hilm ahlâkı ile ahlâklanmalıdır.⁶ 

Hz. Peygamber (sav) mezkûr âyette geçen cehâlet kelimesini oruçla ilgili rivâyette kullanmış ve oruçlu kimsenin câhilce hareket etmemesini, eğer biri kendisine karşı câhilce harekette bulunacak olursa “oruçluyum” demesini tavsiye etmiştir. Bu hadiste Hz. Peygamber (sav) ibâdetlerin insan nefsini tezkiye etme ve irâde terbiyesindeki rolünü açık bir şekilde beyân etmiştir. Buna göre ibâdetler insan aklının özgürlüğe kavuşmasında, nefsânî arzuların etkisinden kurtulmasında dolayısıyla cehâletten kurtulmada önemli vâsıta olabilmektedirler. Başka bir hadîslerinde Efendimiz'in (sav), “Bir kimse cehâleti terk etmediği müddetçe Allâh'ın onun aç ve susuz kalmasına ihtiyâcı yoktur.” buyurması, oruç ibâdetinin maksatlarından birinin kişiyi câhillikten ve câhilce hareketlerden korumak olduğunu beyân etmektedir. 

Câhillik, tek başınayken yâhut iyi zamanlarda değil, imtihan zamanlarında özellikle de öfke duygularının kabarıp gözlerin kızardığı, nefis yılanının uyanıp da şehvânî arzuların canavara dönüştüğü zamanlarda belli olmaktadır. Bu durumlarda vahye göre değil, olumsuz duygularına göre hareket eden kimse, nefsinin esâreti altına girmekte, âdetâ rüzgârın önündeki bir toz yâhut suyun üzerindeki çöp misâli oradan oraya savrulabilmektedir. Yüce Mevlâmız câhilce hareketlerde bulunmaktan ve câhillerin hareketlerine mâruz kalmaktan bizleri muhâfaza eylesin. Bizleri kendilerine nîmet verdiği kimselerin yollarına iletsin ve bizleri “Hilm” ahlâkı ile donatsın. (Âmîn) 

Dipnotlar:

¹ Ebû Dâvûd, “Edeb”, 111.

² Buhârî, “Deavât”, 60.

³ Kur'ân Yolu Tefsiri, “Furkân sûresi”.

⁴ İsfehânî, Müfredât, “Hilm”.

⁵ İmam Matürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, 10/310.

⁶ İmam Gazzâlî, Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi, 120.

Temmuz 2024, sayfa no: 76-77-78